Taniec Odissi znany jest z płynnej gracji i skomplikowanych ruchów, w ten sposób oddaje istotę oddania i opowiadania skomplikowanych historii. Taniec ten nie jest jedynie formą sztuki, lecz przede wszystkim głębokim wyrazem duchowości i przywiązania do mitologicznych wierzeń. Początki Odissi sięgają ponad 2000 lat wstecz! Świadczą o tym rzeźby odnalezione w jaskiniach Udayagiri i Khandagiri.

Taniec Starożytności

W Indiach dewadasi to artystka, która poświęca się czci i służbie bóstwu lub świątyni przez resztę swojego życia. Poświęcenie takie odbywało się podczas ceremonii, która nieco przypominała ceremonię ślubną. Mahari to rytualna forma tańca pochodząca ze stanu Odisha, wykonywana była w świątyniach Pana Jagannatha w Puri przez tancerki dewadasi zwane Mahari. Oprócz ciągłego dbania o świątynię czy wykonywania rytuałów kobiety te uczyły się i nieprzerwanie ćwiczyły klasyczne tańce indyjskie. Ta starożytna forma sztuki upadła w okresie kolonialnym, ale została odrodzona w XX wieku dzięki wysiłkom uczonych i praktyków, a dziś stanowi świadectwo niezwykle bogatego dziedzictwa kulturowego Indii.

Według jednej z legend, Pana Jagannath niesłychanie cieszyło wykonywanie przed nim tańca mahari, dlatego tancerze mahari otrzymali we władanie ziemię na swoje utrzymanie, a sami zachowywali się jak małżonkowie bóstwa. Aby zadowolić bóstwo, śpiewali i tańczyli Gita Govinda Jayadevy zgodnie z tradycjami klasycznej muzyki Odissi. Później przyjęło się, że bóstwo ubierano w specjalne tkane na taką okazję sari, zawierające wplecione w nie wersety z pieśni Govinda, a mahari, odziane w specjalną biżuterię i ozdobione kwiatami, występowały wówczas tylko dla bóstwa. Termin mahari oznacza maha-nari, co można odczytać jako „wielka dama”.

Taniec Odissi posiada unikalne cechy odróżniające je od innych klasycznych form tańca. Przede wszystkim jest to połączeniem tribhangi, tj. postawy z trzema zgięciami, która przypomina krzywą w kształcie litery S, oraz chowka, postawy kwadratowej symbolizującej Pana Jagannatha. Na to wszystko składają się skomplikowane gesty rąk (mudry), ekspresyjne ruchy oczu i rytmiczna praca nóg, które razem opowiadają historie z mitologii hinduskiej. Występom towarzyszy muzyka klasyczna, której zadaniem jest podkreślać emocje zawarte w tańcu.

Odissi jest tradycyjnym gatunkiem sztuki wykonywanej w formie tańca/dramatu, w którym artysta(ci) i muzycy odgrywają historie, zawierające przesłanie duchowe, historie najczęściej oparte są na epickich tekstach hinduistycznych. Tancerze do takiego występu używają symbolicznych kostiumów, specjalnego ruchu ciała, gestów i języka migowego opisanych w starożytnej literaturze sanskryckiej.

Tradycyjne Odissi istnieje reprezentowane przez dwa główne style, pierwszy z nich dopracowany przez kobiety, skupiony jest na uroczystym, duchowym tańcu świątynnym (maharis); drugi dopracowany przez chłopców przebranych za dziewczęta (gotipuas), urozmaicono o ruchy sportowe i akrobatyczne. Wykonywano je w świątyniach podczas oficjalnych świąt, a także dla rozrywki. Współczesne produkcje Odissi wykonywane przez indyjskich artystów prezentują szeroki wachlarz eksperymentalnych pomysłów, stanowią niepowtarzalną fuzję kultur, tematów i sztuki.

• W okresie okupacji brytyjskiej Odissi nieomal zanikło, a dewadasi straciły na swoim znaczeniu. Odrodzenie przyszło dopiero w drugiej połowie XX wieku. Dzięki wysiłkom guru tańca Kelucharan Mohapatra sztuka ożyła na nowo, zachowując ważną tradycję kulturową.
• Większość póz tanecznych, którymi przeniknięty jest taniec Odissi, inspirowanych jest płaskorzeźbami i posągami odnalezionymi w starożytnych świątyniach Odishy. Dzięki nim taniec ten pozostaje żywym przedstawieniem historycznej sztuki.
• Pomimo faktu, że Odissi jest szalenie głęboko zakorzenione w indyjskiej tradycji, taniec zdobył międzynarodowe uznanie. Adepci tej sztuki przyjeżdżają do Indii z całego świata, aby nauczyć się i doskonalić tę skomplikowaną formę tańca.
• Odissi był jedyną indyjską formą tańca obecną w jednym z największych hitów Michaela Jacksona z 1991 roku zatytułowanym „Black or White”.
• Klasyczne formy indyjskiego tańca to: Bharatanatyam, Kathak, Kuchipudi, Odissi, Kathakali, Sattriya, Manipuri oraz Mohiniyattam.
• Odissi zyskało popularność nie tylko na scenach teatralnych, ale również w indyjskim przemyśle filmowym. Wiele znanych filmów Bollywood zawiera elementy tańca Odissi, prezentując jego piękno szerokiej publiczności.
• Kostiumy używane w tańcu Odissi są bogato zdobione i pełne symboliki. Tancerze noszą tradycyjne odzież odissi, która składa się z bogato haftowanego sari, zakładanego w specjalny sposób umożliwiający swobodne ruchy. Do tego dochodzą ozdobne biżuterie, takie jak choker, kolczyki, bransolety, oraz charakterystyczna srebrna tiara zwana ‘matha patti’. Każdy element kostiumu i biżuterii ma swoje znaczenie i jest ściśle związany z tradycją i historią tańca.

Ponad dziesięć lat temu, przeglądając nieskończone przestrzenie internetu, natrafiłem na niezwykłe video prezentujące taniec Odissi w wykonaniu Sujaty Mohapatry. Utkwiło mi ono w pamięci tak mocno, że od tamtego czasu, gdy tylko miałem jakieś skojarzenia dotyczące klasycznego tańca indyjskiego, to zawsze moje myśli przynosiły mi obraz tego filmu.

Sujata Mohapatra urodziła się w Balasore w 1968 roku. Zaczęła uczyć się Odissi w młodym wieku od Guru Sudhakar Sahu. Sujata Mohapatra przyjechała do Bhubaneshwar, Odisha, w 1987 roku, aby kontynuować naukę pod okiem Padma Vibhushan Guru Kelucharan Mohapatra, który przywrócił światu piękno i tradycję tego tańca. Poślubiła Ratikanta Mohapatrę, syna Guru Kelucharan Mohapatra. Jej córka Preetisha Mohapatra jest również tancerką Odissi.

W roku 2024 w Sama Rathi Auditorium Hindu Temple of Greater Chicago miałem ogromny zaszczyt uczestniczyć w najpiękniejszej z możliwych prezentacji Odissi w wykonaniu Guru Sujaty Mohapatry.

Warto mieć na uwadze fakt, że Odissi to coś więcej niż taniec; to żywa tradycja, która oddaje ducha i kulturowy etos Odishy. Jego piękno tkwi w szczegółowej ekspresyjności i głębokim połączeniu, jakie powstaje pomiędzy tancerzem, bóstwem a publicznością. Dla każdego zainteresowanego klasyczną sztuką indyjską, Odissi oferuje fascynujące wejście do świata, w którym taniec przekracza czas i przestrzeń, stając się medium sakralnej narracji.